दशैं: खसहरुको प्राचीन इतिहासदेखि राष्ट्रिय पर्वसम्मको यात्रा

लेखक: सुर्खेत होराइजन एकेडेमीका प्रिन्सीपल घनश्याम खड्का

सुर्खेत, असोज । नेपालभर अहिले दशैंको रौनक छाएको छ। घटस्थापनासँगै घर–घरमा जमरा राखियका छन, बजारमा चहलपहल बढेको छ, र परदेशीहरू हतारिँदै आफ्ना गाउँतिर फर्किरहेका छन्। हरेक निधारमा टिका, हरेक मनमा उत्साह, र हरेक घरको ढोकामा स्वागतको भाव देखिन्छ। दशैं आउँदा नेपाल केवल उत्सवमा डुब्दैन, इतिहासमा पनि डुब्छ। किनभने दशैंको कथा केवल देवी दुर्गाको शक्ति–विजय मात्र होइन, खस जातिको लामो यात्रा, उनीहरूको आत्मा, धार्मिक रूपान्तरण र राष्ट्र निर्माणको गहिरो कथा हो।

खस समुदाय नेपालको पहाडी भूभागको प्रारम्भिक इतिहाससँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ। इतिहासविद्हरू भन्छन् कि खसहरू केवल हिमालमा जन्मिएका थिएनन्; उनीहरूको मूल पश्चिम एशियाका विस्तृत मैदानहरूसम्म फैलिएको थियो। बेबिलोन वा मेसोपोटामियाबाट प्राचीन समयमा पूर्वतर्फ सर्दै हिमालयको काखमा आएको जातीय धारा नै खसहरू हुन्। पुराना मौखिक परम्परा र इतिहासले संकेत गर्छ कि उनीहरू प्राचीन सभ्यतासँग जोडिएका थिए र कृषि, व्यापार तथा पशुपालनमा दक्ष थिए।

विशेष गरी बेबिलोन र मेसोपोटामियाको सांस्कृतिक छाप खसहरूको जीवनशैलीमा देखिन्छ। तर त्यतिबेला खसहरू हिन्दु थिएनन्। उनीहरूको विश्वास प्रणाली पूर्ण रूपमा प्रकृतिमुखी र स्थानीय देवता–आस्था आधारित थियो। आकाश, सूर्य, चन्द्रमा, नदी र पहाडलाई पवित्र ठानेर पूजा गर्थे। मृतकको संस्कार, ऋतु अनुसार पर्व मनाउने प्रथा र बलि दिने तरिका उनीहरूको मौलिक धर्मका हिस्सा थिए। वेद, उपनिषद् वा पुराणको प्रभाव त्यतिबेला थिएन। खसहरूको आँखामा कर्णालीका खोँच र बेबिलोनको आकाश एउटै कथामा मिसिएका थिए।

समयको प्रवाहले खसहरुको आत्मामा हिन्दु धर्मको रङ भर्न बाध्य पार्‍यो। भारतीय उपमहाद्वीपबाट आएका ब्राह्मण पुरोहितहरूले धर्म प्रचार गर्दै हिमाली भूभागमा प्रवेश गरे। उनीहरूको सल्लाह र शासनको सहयोगले खसहरुले आफ्नो जीवनशैलीमा हिन्दु संस्कार आत्मसात गर्न थाले। गढीगाउँ बनाएर सेनालाई सुदृढ पारे, समाजलाई संगठित बनाए, र कर्णालीदेखि गण्डकीसम्म आफ्नो प्रभाव विस्तार गरे। यसैबीच उनीहरूको धर्म, विश्वास र संस्कार हिन्दुकरण हुँदै गयो।

शाह वंशीय राजाहरू, जसको उदय कर्णाली र गोरखाबाट भयो, आफैं खस मूलका थिए। पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरणको अभियान चलाउँदा हिन्दु धर्मलाई राज्यको आधार बनाउँदै राष्ट्रिय एकताको सूत्र बनाए। “हिन्दु धर्म नै देशलाई एकतामा बाँध्ने शक्ति हो” भन्ने दृष्टिकोणले खसहरिलाई हिन्दु धर्मसँग बाँधिदियो। यसरी धर्म केवल आस्था मात्र नभई राजनीतिक शक्ति र शासनको आधार बने।

नेपालको आधुनिक खस आर्य समुदायले वैदिक परम्परा र स्थानीय खास परम्पराको मिश्रण बोकेको छ। ब्राह्मण, छत्री, र खस मूलका अन्य उपजातिहरू सबै मिलेर आजको “खस आर्य” पहिचान बनेका छन्। वैदिक आर्य र खस आर्यबीचको भिन्नता इतिहासमा भए पनि व्यवहारमा उनीहरू आपसमा मिसिँदै नेपालकै शक्ति र सांस्कृतिक पहिचान बनेका छन्।

दशैं यसै प्रक्रियाको प्रतिफल हो। देवी दुर्गाको शक्तिपूजा मूलतः हिन्दु परम्परामा आधारित भए पनि खसहरूको कुलदेवता र ग्रामदेवतासँग मिलाएर दुर्गाको शक्ति पूजा उनीहरूको जीवनमा मिसाइयो। बलि दिने प्राचीन परम्परा दुर्गा पूजामा रूपान्तरण भयो। परिवार मिलाउने र आशीर्वाद दिने प्रथा टीका र जमरासँग गाँसियो। यसरी दशैं बिस्तारै खसहरूको आफ्नै आत्मा जस्तो भैदीयो।

आज दशैंमा गाउँघरका आँगनमा सुनौलो जमरा फुल्दा, आमा–बाबुका हातबाट टिका थाप्दा हामी केवल धार्मिक अभ्यास मात्र देख्दैनौं। हामी खसहरुको लामो यात्रा पनि महसुस गर्छौं। उनीहरूले आफ्नो मौलिक आस्था हराएनन्, बरु नयाँ धर्मसँग मिलाएर पुनर्जन्म दिए। दशैं त्यो पुनर्जन्मको प्रतीक हो।

मल्ल राजाहरूको पालामा दशैंलाई शक्ति प्रदर्शनको पर्व बनाइयो। राजदरबारमा सेनालाई विजयका लागि उर्जावान् बनाउन दुर्गा पूजा भव्य रूपमा आयोजना हुन्थ्यो। शाह शासक आएपछि यसलाई राष्ट्रिय एकताको प्रतीक बनाइयो। सेनाको तालीम, शस्त्रपूजा र राष्ट्रिय आत्मविश्वास दशैंसँगै जोडियो। यसरी दशैं राजनीतिक रूपमा पनि बलियो भयो। तर यसको गहिराइमा अझै खसहरुको आत्मा थियो—जसलाई हिन्दु धर्मले रंग्यायो।

आजको समाजमा दशैं केवल हिन्दुहरूको पर्व मात्र होइन। गैरहिन्दु समुदायका बौद्ध, किराँत, मुस्लिम वा क्रिश्चियन नेपालीहरूले पनि सांस्कृतिक पर्वको रूपमा दशैंको मेलमिलाप, भेटघाट र आशीर्वादमा सहभागी हुन्छन्। यसले दशैंलाई साझा नेपाली आत्माको उत्सव बनाएको छ।

तर विवाद पनि छन्। पशुबलि, खर्चिलो संस्कार र गैरहिन्दुहरूमा राष्ट्रिय पर्वको थोपाइबारे प्रश्न उठ्छ। धेरैले भन्छन्—दशैं केवल धर्मको कुरा होइन, यो संस्कृतिको ऐतिहासिक रूपान्तरण हो। खसहरुको हिन्दुकरणबिना दशैं आज जस्तो लोकप्रिय हुने थिएन। यो केवल देवी दुर्गाको पूजा मात्र होइन, खसहरु लामो यात्रा र संघर्षको साक्षी हो।

खसहरुको दृष्टिबाट हेर्दा दशैं भावुक लाग्छ। कल्पना गरौँ—कर्णालीका कठोर डाँडामा जीवन बिताउँदै आएका खसहरु, जो आफ्ना सन्तानलाई जमराको हरियाली देखाउँदै “यो जीवनको आशा हो” भन्थे। आकाश हेर्दा उनीहरूले आफ्नो बेबिलोन स्मृति सम्झन्थे, तर दुर्गाको पूजा गर्दै नयाँ धर्म आत्मसात गर्दै गए। यो केवल इतिहास होइन, यो आत्माको गहिरो कथा हो।

दशैं आउँदा टाढा रहेका नेपालीहरू पनि एकअर्कासँग नजिकिन्छन्। आमा–बाबुको निधारमा हात राखेर आशीर्वाद दिने क्षण, पुराना रिसराग भुल्ने मेलमिलाप, र टाढा रहेका परिवारलाई एकै ठाउँमा ल्याउने शक्ति—यी सबै दशैंले सम्भव बनाउँछ। यसरी दशैं केवल पर्व मात्र होइन, नेपालकै आत्मा हो।

इतिहासको दृष्टिले हेर्दा दशैंलाई नबुझी नेपाललाई बुझ्न सकिँदैन। यस पर्वमा प्राचीन सभ्यताको गन्ध छ, खसहरुको यात्राको पीडा छ, हिन्दुकरणको शक्ति छ, र आधुनिक नेपाल निर्माण गर्ने आत्मा छ। दशैं आज पनि नेपालीको मन र मस्तिष्कमा केवल धर्म होइन, अस्तित्वकै प्रतीक बनेर बस्छ।

यसैले दशैं आउँदा हामी केवल देवी दुर्गालाई मात्र सम्झदैनौँ, हामी आफ्नै इतिहासलाई सम्झन्छौँ। बेबिलोनदेखि कर्णालीसम्मको लामो यात्रालाई सम्झन्छौँ। खसहरुको आत्मालाई सम्झन्छौँ। र नेपाललाई साझा भावनामा बाँध्ने अमूल्य धागोलाई अँगाल्छौँ। दशैं केवल चाड होइन—यो नेपालकै हृदय हो, जुन हरेक असोजमा अझ प्रफुल्लित भएर धड्किन्छ।