कस्तो छ कर्णालीका महिलाहरुको अवस्था ?

सुर्खेत । कर्णाली बोल्नासाथ हाम्रो जनजिब्रोमा झुण्डिएको र कर्णालीवासीले मन पराएको “कर्नाली” लाई सम्झन्छौँ, मनन गछौँ, र, एक पटक पुगेर अनुभव गर्छौैँ भन्ने जो सुकैको मनमा लाग्न सक्छ । कर्णाली एउटा सभ्यता हो । ठूला ठूला शहरको मानव सभ्यताको विकास नदीसँग जोडीएको हुन्छ । नेपालको पुरानो सभ्यता कर्णाली हो र यो कर्णाली नदीसंग जोडीएको छ । कर्णालीको सिंजा सभ्यता, मानव सभ्यता र संस्कृतिसंग जोडिएको छ ।

राष्ट्रिय जनगणना २०७८ को प्रतिवेदन अनुसार कुल १६८८४१२ जनसंख्या रहेको कर्णाली प्रदेशमा महिलाको जनसंख्या ८६४६५१ अर्थात ५१.२१ प्रतिशत रहेको छ । रुकुम पश्चिम, सल्यान, डोल्पा, जुम्ला, मुगु, हुम्ला, कालीकोट, जाजरकोट, दैलेख र सुर्खेत गरी १० वटा जिल्लामा ७९ वटा स्थानीय तहहरु रहेको कर्णाली प्रदेश मुलुककै एक अनुपम क्षेत्र हो, जहाँ सम्भावना नै सम्भावनाहरु छन् ।

कर्णाली प्रदेशमा कुल १२.५ परिवारहरुमा महिलाको नाममा घर वा जग्गा वा घरजग्गा दुबै रहेको छ । महिलाको नाममा घर र जग्गा दुबै हुने परिवार ६.२ प्रतिशत रहेको छ । कर्णाली प्रदेशका महिलाहरुको रोजगारको अवस्थालाई हेर्दा ३३ प्रतिशत महिलाहरु पारिवारिक योगदानमा सहयोग पु¥याउँछन् । यहाँका २५.७ प्रतिशत महिला आंशिक काम गर्छन, ३२.४ प्रतिशत महिला विभिन्न पेशा व्यवसायमा संलग्न रहेका छन् भने ४१ प्रतिशत औपचारिक, ५८ प्रतिशत अनौपचारिक, ८२ प्रतिशत कृषि र ८.६ प्रतिशत महिला रोजगार दाताको रुपमा कार्य गरी आर्थिक उपार्जनमा सक्रिय छन् ।

यद्यपि कर्णाली प्रदेशका महिलाहरुकोे आर्थिक अबस्था अझै पनि निकै नाजुक नै रहेको पाइन्छ । उच्च गरिबी भएको क्षेत्रहरुमा महिलाहरुको अवस्था झन कमजोर रहेको छ । धेरै जसो महिला अनुत्पादन र घरायसी काम–काजमा व्यस्त हुन्छन्, यहाँका । माथि उल्लेखित तथ्यलाई मध्यनजर राख्दै वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाले महिला स्वरोजगार कार्यक्रम ल्याएको छ । उक्त कार्यक्रममार्फत धेरै युवा महिलाहरुलाई टेम्पुड्राइभर, ढाका बुनाई लगायत विभिन्न व्यवसाय तथा उत्पादनमुखी कार्यमा जोड दिइएको छ ।

कर्णालीमा साक्षर भन्दा निरक्षर आमाहरुको बाल मृत्यूदर बढी हुने गरेको तथ्यांकले देखाएको छ । लैंगिक अनुपात ९५.२७ प्रतिशत रहेको कर्णाली प्रदेशमा नगरपालिकाहरुको जनसंख्या ५२.१ प्रतिशत रहेको छ भने गाउँपालिकाहरुको जनसंख्या ४७.९ प्रतिशत रहेको छ । कर्णाली प्रदेशका धेरैजसो महिलाहरु वा ३७.९ प्रतिशत महिलाहरुको पहिलो विवाह १८ देखि २० बर्षको उमेरमा हुने गरेको देखिन्छ । कर्णालीमा बालविवाह गर्ने र माध्यमिक शिक्षा पूरा नगर्नेको संख्या बढी छ, जसले गर्दा प्रति एक लाखमा जीवित जन्ममा १७२ आमको मृत्यू हुन्छ । औषत आयु ६३ अर्ष भएको कर्णाली प्रदेशमा महिलाको स्वास्थ्य अवस्था निकै कमजोर छ । कम उमेरमा विवाह र २० वर्षभन्दा पहिला नै बच्चा हुने हुँदा र पोषिलो खानाको कमीले यहाँका आमाहरुले पाठ्यघर खस्ने लगायतका प्रजनन् स्वास्थ्य सम्बन्धी विभिन्न समस्याहरु भोगिरहेका छन् ।

करिब ३५ प्रतिशत महिला घरमा नै सुत्केरी हुने गर्छन् । भौगोलिक विकटता र अपायक स्वास्थ्य चौकी भएकाले कतिपय अवस्थामा बाटोमा नै सुत्केरी भएको तितो यथार्थता कर्णाली प्रदेशमा देखिन्छ । कतिपय दीर्घ र मानसिक रोगी महिलाहरुले उपचार गर्न नसकी घरबाट अपहेलित भई विभिन्न खालका हिंसाका सिकार भएर बाँच्नु परेको अवस्था छ । स्वास्थ्य सम्बन्धी चेतनाको कमी, महिला स्वास्थ्य शिविर र चेकजाँचमा कमी, दरबन्दिअनुसार चिकित्सक र स्वास्थ्यकर्मीको कमी, महिला स्वास्थ्यकर्मीको कमी हुँदा ग्रामिण समुदायका महिलाहरुको स्वास्थ्यमा खासै सुधार हुन सकेको छैन ।

मानवीय व्यवहारमा परिवर्तन गरी जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने तेस्रो नेत्र नै शिक्षा हो, मानव जीवनको शुरुवातसँगै शिक्षाको थालनी अनौपचारिक, अनियमित आदी तरिकाबाट अगाडि बढेको पाइन्छ । जनगणना २०७८ अनुसार नेपालमा कुल साक्षरता ७६. २% रहेको छ । जसमा पुरुष साक्षरता ८३.६% र महिला साक्षरता ६९.४% रहेको छ । २०७८ को जनगणना अनुसार कर्णाली प्रदेशको युवा साक्षरता दर ६६.१७% रहेको छ । महिला साक्षरता भने ६९.४% देखिन्छ । यस प्रदेशको १० जिल्ला मध्ये सुर्खेतमा साक्षरता दर सबैभन्दा बढी ७४% र कालीकोटमा सबैभन्दा कम ६३.६४% रहेको छ। कर्णाली प्रदेशको कुल जनसंख्याको ३.१ प्रतिशतमा देखिएको अपांगतामा महिला ४४.४ प्रतिशत छन् ।

वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाका नगर–प्रमुख मोहनमाया ढकालले सोमबार वीरेन्द्रनगरमा आयोजित प्रथम महिला सम्मेलनमा प्रस्तुत गरेको विचारमा आधारित